ประเพณีขันหมากพระปฐม

ความเป็นมาของประเพณีขันหมากพระปฐม ประเพณีการแต่งงานขันหมากพระปฐม ดั่งเดิมแล้วมีที่มาจากการแต่งงานของคนในสมัยโบราณ ที่จะยกเอาหัวขันหมาก หรือ “ ขันหมากแรกของขบวน ” พร้อมด้วยปัจจัยบางส่วนไปถวายแก่พระภิกษุที่ตนได้นิมนต์มาเจริญพุทธมนต์ยังสถานของตน ต่อมาธรรมเนียมนี้ ได้ถูกบรรพชนผู้ทรงปัญญาปริวรรตมาเป็นประเพณี “ขันหมากพระปฐม ” โดยนำเอาเรื่องราวในปฐมสมโพธิกถามาเป็นแกนหลัก โดยสมมติให้เจ้าบ่าวคนแรกเป็นพระเจ้าสุทโธทนะ เจ้าบ่าว ลำดับรองลงไปเป็นพระอนุชาแห่งศากยะวงศ์ และ เจ้าสาวคนแรกเป็นพระนางสิริมหามายา เจ้าสาวลำดับรองลงไปเป็นพระขนิษฐาแห่งโกลิยะวงศ์ บิดามารดาของเจ้าสาวก็จะมาจากการสมมติ ให้เป็นพระราชบิดาพระราชมารดาของพระเจ้าสุทโธทนะและพระนางสิริมหามายา เหล่าผู้แห่ขันหมากคือปวงข้าราชบริพาร พระราชวงศ์ เสนาทหารทั้งหลายในฝ่ายศากยะ ส่วนผู้ที่ เป็นเพื่อน เป็นญาติ ผู้ร่วมงานฝ่ายเจ้าสาว จะสมมติเป็นข้าราชบริพารและพระราชวงศ์ในฝ่ายโกลิยะ และจะสมมติให้หมอขันหมาก เป็นพระราชครูปุโรหิต ผู้เป็นพิธีกรในการประกาศ อภิเษกวิวาห์ โดยมีพระภิกษุสงฆ์เป็นตัวแทนในการนำหลักธรรม ของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า มาเทศนาธรรมโอวาท ให้แก่คู่บ่าวสาวในการดำรงชีวิต และเป็นการสอนเรื่องการใช้ชีวิตคู่ การเป็นสามีที่ดี การเป็นภรรยาที่ดี หน้าที่และการดำรงชีวิตคู่ให้มีความสุข ซึ่งในพุทธประวัติ ก็ได้ปรากฏว่า พระพุทธองค์ทรงเสด็จไปโปรดเทศนาธรรมในงานวิวาห์มงคลงานหนึ่ง ทรงสั่งสอนนางกุมาริกาและเจ้าบ่าวให้เห็นถึงโทษของโทสะ จนกระทั่งได้บรรลุโสตาปัตติผล เป็นต้นเค้าของการนิมนต์พระภิกษุไปร่วมในงานอาวาหมงคล หรือ งานแต่งงาน เพื่อรำลึกถึงตอนที่พระพุทธองค์ทรงเสด็จไปเทศนาบ่าวสาวคู่นั้น จนมีดวงตาเห็นธรรม โดยพระสูตรที่นิยมนำมาเทศนาในงานแต่งงานเมื่อครั้งอดีต และได้นำมาใช้ในขันหมากพระปฐม ก็นิยม มงคลสูตร ๓๘ เพื่อเป็นหนทางในการดำรงชีพ, ธรรมจักรกัปปวัฒนสูตร เพื่อดำรงชีพในหนทางอริยสัจ ๔ มรรค ๘ ที่ถูกต้อง พระอภิธรรม ๗ คัมภีร์ เพื่อให้รู้กุศล อกุศล ดับเหตุแห่งทุกข์ และ พระมาลัย เพื่อให้เจ้าบ่าวเจ้าสาวได้เห็นถึงถึงบาปบุญคุณโทษ ซึ่งการเจริญพระธรรมเทศนาบทในข้างต้น และการแสดงธรรมของพระภิกษุ สำหรับชีวิตเมื่อได้ครองเรือน ให้แก่คู่บ่าวสาว ไม่ว่าจะในงานแต่งงานจริง หรือ ในการแต่งงานขันหมากพระปฐมนั้น การที่พระภิกษุจะมาแสดงพุทธพจน์แห่งการครองเรือน และ เทศนาธรรมแก่คู่บ่าวสาวนั้น ถือเป็นแก่นสาระสำคัญยิ่งของพิธีที่จะสอนให้ผู้ที่เข้าร่วมพิธี ไม่ว่าจะวัยเด็ก หรือ ผู้ใหญ่ สถานะใดก็ดี ได้นำเอาหลักธรรม ของการใช้ชีวิตคู่ สามี – ภรรยา นำไปปฏิบัติจนเกิดผลที่ดีตามมาในชีวิต เป็นอานิสงส์สำคัญ ของการจัดขันหมากพระปฐมขึ้นมา สำหรับขั้นตอนการประกอบพิธีกรรมการจัดขันหมากพระปฐม ก็จะเหมือนกับงานแต่งงานจริง เพียงแต่สถานที่นั้น จะจัดกันที่ศาลาการเปรียญ หรือ ลานกว้างในบริเวณวัด โดยกำหนดให้เจ้าภาพขันหมากและฝ่ายเจ้าบ่าว แห่ขบวนจากปากทางเข้าวัดอย่างเอิกเกริก ผู้ที่จะมาร่วมบุญ ก็ต่างเอาปัจจัยเงินทอง ข้าวของตามที่มีใส่ในขบวนขันหมากตลอดทาง จนกระทั่งมาถึงสถานที่ที่กำหนดไว้ในวัด ฝ่ายเจ้าบ่าวก็จะผ่านด่านประตูเงิน – ประตูทอง ที่เสมือนกับงานแต่งจริง แล้วจึงไปนั่งบนศาลา หรือ ที่กำหนดไว้ หลังจากนั้น จะเป็นหน้าที่ของหมอขันหมาก พร้อมกับเหล่าเถ้าแก่ ที่จะมาตรวจสินสอด แล้ว หมอขันหมากก็จะเจิมหน้าผากบ่าวสาว เจิมขันหมาก รดน้ำมนต์ ชุบราศีอวยชัยให้พร ก่อนจะพาเจ้าบ่าวเจ้าสาวไปกราบพ่อแม่ฝ่ายเจ้าบ่าว ( สมมติ ) กราบพ่อแม่ฝ่ายเจ้าสาว ( สมมติ ) แล้วจึงพากันไปกราบพระภิกษุสงฆ์ หมอขันหมากอาราธนาศีล พระภิกษุให้ศีล แสดงพระธรรมเทศนา เรื่องการใช้ชีวิตคู่ จากนั้นบ่าวสาวทุกคู่ จะได้ตักบาตรแก่พระภิกษุ ถวายหัวขันหมากให้พระภิกษุผู้เป็นประธานเสร็จแล้ว พระภิกษุสวดมนต์ เจริญมงคลสูตร พุทธมนต์บทต่างๆ แก่คู่บ่าวสาว ตลอดจนผู้ร่วมงาน จากนั้นคือการประพรมน้ำพุทธมนต์ เจ้าบ่าวเจ้าสาวถวายขันหมากพระปฐม หรือ พานหัวขันหมาก พร้อมด้วยปัจจัยให้แก่พระสงฆ์ ฝ่ายเจ้าภาพถวายปัจจัยไทยธรรม ที่เป็นเครื่องขันหมากและสินสอดพระสงฆ์กล่าวอนุโมทนา ถวายภัตตาหารเพล แด่พระภิกษุ-สามเณร ทุกรูป จากนั้นอุบาสก อุบาสิกากรวดน้ำ รับพร นับปัจจัยอีกครั้งก่อนจะมอบส่งให้วัด เป็นอันเสร็จพิธี การจัดขันหมากพระปฐม เป็นประเพณี มีแพร่หลายในหลายจังหวัดทางภาคใต้ตอนกลาง ได้แก่ นครศรีธรรมราช สงขลา พัทลุง และ ตรัง สำหรับในปัจจุบันนั้น การจัดขันหมากพระปฐมได้ห่างหายไปจากความทรงจำของผู้คนไปหลายสิบปีแล้ว จนกระทั่งได้มีการรื้อฟื้นขึ้นมาใหม่ เมื่อปี พ.ศ.2555 ณ วัดคงคาเลียบ ตำบลท่าซัก อำเภอเมืองนครศรีธรรมราช ซึ่งก็ประสบผลสำเร็จในระดับหนึ่ง จนนำมาสู่ การสืบสาน ประเพณีแห่ขันหมากพระปฐม ณ.วัดท่าช้าง ตำบลนาพรุ/ช้างซ้าย อำเภอพระพรหม จังหวัดนครศรีธรรมราช เพื่อส่งเสริม การครองเรือนอย่างมีธรรมของผู้ที่มีคู่แล้ว และ การเรียนรู้ความเป็นครอบครัวของผู้ที่ยังอยู่เพียงลำพัง เพื่อนำหลักธรรมที่ได้ฟัง ตลอดจนธรรมที่แฝงในประเพณี ไปใช้ในชีวิตประจำวันได้อย่างมีความสุข ประเพณี “ยกขันหมากปฐม” บางท้องที่เรียกว่า “ยกขันหมากพระถม” เป็นงานบุญอย่างหนึ่งที่ชาวบ้านและวัดร่วมกันจัดขึ้นเพื่อเรี่ยไรเงินเข้าวัด คล้ายกับงานทอดผ้าป่าหรือทอดกฐิน – อานิสงน์บุญส่งผลในด้านความรัก มีแต่ความสุขความสมหวัง “ยกขันหมากปฐม” โดยการสมมุติเหตุการณ์ย้อนหลังไปครั้งพุทธกาล อาศัยเค้าเรื่องจากพุทธประวัติในคัมภีร์พระปฐมสมโพธิ ตอนวิวาหมงคลระหว่างพระเจ้าสุทโธทนะกับพระนางสิริมหามายา มีการสมมุติคู่บ่าวสาวขึ้นแทนพระเจ้าสุทโธทนะและพระนางสิริมหามายา และสมมุติบุคคลอื่น ๆ เป็นเครือญาติตามพุทธประวัติ เช่น พระมาตุจฉา พระมาตุลา พระปิตุจฉา พระปิตุลา เป็นต้น ด้วยเหตุที่งานบุญนี้มีการยกขันหมากเหมือนงานแต่งงานจริง ประกอบกับจัดโดยอาศัยเค้า พุทธประวัติในคัมภีร์พระปฐมสมโพธิจึงเรียกว่า “ยกขันหมากปฐม” “ยกขันหมากปฐม” จะสมมุติเอาวัด (อาจเป็นโรงเรียนหรือสถานที่สาธารณะอื่น ๆ ตามที่เห็นสมควร) เป็นสถานที่ประกอบพิธีแต่งงาน โดยจัดพิธีตามขนบประเพณีของท้องถิ่น บรรดาสิ่งของที่นำมาจัดขันหมากก็ดี เงินสินสอดก็ดี เงินขวัญถุงที่บรรดาผู้ไปร่วมงานมอบให้แก่คู่บ่าวสาวก็ดี จะรวบรวมถวายวัดหรือบำรุงการกุศล “ยกขันหมากปฐม” จะจัดขึ้นเมื่อใดแล้วแต่ความพร้อมของวัดและชาวบ้าน จัดได้ทุกเดือน ทุกฤดูกาล เว้นระยะเข้าพรรษา แต่ส่วนมากนิยมจัดกันหลังฤดูเก็บเกี่ยว ประมาณเดือนมีนาคม เป็นต้นไป ส่วนคู่บ่าวสาว ผู้ที่เลือกเฟ้นมาสมมุติเป็นตัวเจ้าบ่าวและเจ้าสาว จะเลือกจากคนโสดที่มีลักษณะดี สวยงาม กล้าและฉลาดในการเรี่ยไร บางแห่งต้องการจัดให้เป็นงานใหญ่ หาเงินได้มาก จะสมมุติให้มีการสมรสพร้อมกันหลายคู่ คู่บ่าวสาวสมมุติอาจเป็นชายจริงหญิงแท้หรือเป็นหญิงทั้งคู่ เป็นชายทั้งคู่ก็ได้ จะใช้เด็กเล็กๆ ก็ได้ เจ้าภาพหรือผู้ใหญ่ ผู้ที่จะสมมุติเป็นบิดาและมารดาของเจ้าบ่าวเจ้าสาว มักเลือกเอาผู้ที่มีคนนับหน้าถือตามากๆ ถ้ามีฐานะดีด้วยก็ยิ่งดี เพราะจะได้เพิ่มค่าสินสอดหรือค่าเงินใส่หัวขันหมาก ได้สูงยิ่งขึ้น บางครั้งจะเลือกผู้เป็นเจ้าภาพฝ่ายเจ้าบ่าวและเจ้าสาวให้เป็นคนต่างละแวกกัน เพื่อเสริมสร้างสามัคคีและขยายงานให้กว้างขวางยิ่งขึ้น ในกรณีคู่บ่าวสาวที่สมมุติเป็นพระเจ้าสุทโธทนะและพระนางสิริมหามายานั้น ผู้ที่สมมุติให้เป็นวงศาคณาญาติจะเลือกเฟ้นกันเป็นพิเศษ และถือเป็นเกียรติอย่างสูงของผู้ที่ได้รับการสมมุติ ต้องแต่งกายอย่างกษัตริย์ ซึ่งอาจหยิบยืมเครื่องแต่งกายจากคณะโนราหรือคณะลิเก บางรายศรัทธาแก่กล้าถึงกับยอมลงทุนจัดทำขึ้นเป็นพิเศษ เสร็จพิธีแล้วถวายเป็นสมบัติของวัดไปก็มี การจัดขันหมากปฐม เมื่อใกล้ถึงวันกำหนด ทั้ง ๒ ฝ่ายจะจัดเตรียมขันหมาก จัดตกแต่งอย่างสวยงาม สิ่งที่ใส่ในขันหมากมีหมากและพลู (ไม่ใช้ขนม) นิยมจัดหมากและพลูให้มีอัตราส่วนเป็นพลู ๑ แบะ (แถว) ต่อหมาก ๕ ผล จะมีจำนวนพลูกี่แบะก็ได้โดยให้หมากเพิ่มขึ้นตามอัตราส่วน นอกนั้นก็มีคล้ายขันหมากแต่งงานจริง (แต่งงานจริงอาจจัด ๙ หรือ ๑๑ ขัน) เงินสินสอดและเงินหัวขันหมาก หัวใจของงานยกขันหมากปฐมคือ “เงินใส่หัวขันหมาก” เป็นเงินที่ทั้งฝ่ายเจ้าบ่าวและฝ่ายเจ้าสาวถือเป็นเรื่องสำคัญที่จะต้องแข่งขันกันจัดหาให้ได้มากที่สุด และมักปิดไว้เป็นความลับ ค่อยรู้กันตอนเปิดดูเงินหัวขันหมากในพิธี เงินจำนวนนี้สมมุติให้เป็นเงินที่ผู้ใหญ่ทั้ง ๒ ฝ่ายมอบให้แก่คู่สมรสเพื่อนำไปใช้ก่อร่างสร้างตัวเป็นครอบครัวใหม่ แต่ที่จริงก็คือเงินที่จะถวายวัด หรือเพื่อการกุศลนั่นเอง จึงอาจได้มาจากผู้ที่เป็นเจ้าภาพและญาติมิตรร่วมกันอนุโมทนาหรือจัดหา ยิ่งหาได้มากเท่าใดถือเป็นเกียรติและศักดิ์ศรีของบรรดาญาติมิตรของผู้ที่สมมุติเป็นญาติผู้ใหญ่ของคู่สมรส เงินอีกส่วนหนึ่งคือ “เงินสินสอด” เงินจำนวนนี้อาจช่วยกันกำหนดไว้ล่วงหน้าว่าจะต้องมีเท่าใด เมื่อกำหนดแล้วจะต้องจัดหามาให้ครบ แต่ส่วนมากจะกำหนดให้พอเหมาะตามฐานะ และภาวะเศรษฐกิจของท้องถิ่นในขณะนั้น “เงินสินสอด” นี้ เป็นหน้าที่ของผู้ที่สมมุติตัวเป็นเจ้าภาพฝ่ายเจ้าบ่าว ขั้นตอนพิธีกรรม เมื่อถึงวันกำหนดนัดจะปฏิบัติเหมือนประเพณีแต่งงานจริงของแต่ละท้องถิ่น คือ ๑. ฝ่ายเจ้าบ่าวและเจ้าสาวจะจัดเตรียมขันหมาก และยกขันหมากออกจากบ้านไปที่วัด หรือสถานที่อื่น ๆ ที่กำหนดขึ้น ๒. ให้ขบวนของฝ่ายเจ้าสาวไปถึงก่อน เพราะสมมุติเอาสถานที่นั้นเป็นเสมือนบ้านของ เจ้าสาว (บางท้องถิ่นให้ฝ่ายเจ้าสาวจัดเตรียมแต่งตัวในสถานที่นั้น ๆ เลยก็ได้โดยไม่ต้องเข้าขบวนแห่ก็มี) ๓. เมื่อเจ้าสาวพร้อมแล้วขบวนขันหมากของเจ้าบ่าวจึงถึงมาทีหลัง การแห่ขันหมากนับว่าเป็นตอนที่สวยงามและเป็นที่สนุกสนานของชาวบ้าน อาจมีผู้นำเงินมาสมทบใส่หัวขันหมากเพิ่มเติมได้ตลอดทาง ๔. เมื่อขบวนขันหมากของฝ่ายเจ้าบ่าวมาถึงใกล้เขตจัดพิธี ฝ่ายเจ้าสาวอาจจะนำผ้าหรือเชือกมากั้นขวางไว้ ไม่ยอมให้ขบวนเข้าไปจนกว่าจะมีผู้นำเงินมาให้เท่าจำนวนที่เรียกร้อง อาจต่อรองกันอย่างสนุกสนานเหมือนธรรมเนียมการแต่งงานจริง ซึ่งเป็นอีกช่วงหนึ่งที่จะเรี่ยไรเงินเข้าวัดได้เพิ่มขึ้น ๕. เมื่อขบวนขันหมากและญาติมิตรของทุกฝ่ายถึงที่ประกอบพิธีพร้อมแล้ว (มักประกอบพิธีที่โรงธรรมหรือที่ที่ปลูกขึ้นเฉพาะ ไม่นิยมจัดในอุโบสถ) แล้วดำเนินพิธีเช่นเดียวกันกับการแต่งงานจริง ๖. เสร็จแล้วเจ้าบ่าวเจ้าสาวแต่ละคู่ก็จะแยกย้ายกันกราบไหว้บิดามารดา (สมมติ) ญาติผู้ใหญ่ (สมมติ) ของแต่ละฝ่าย บิดามารดาญาติผู้ใหญ่แต่ละคนก็จะให้พรและมอบของขวัญให้แก่คู่บ่าวสาว (ซึ่งส่วนมากเป็นเงิน มากน้อยตามกำลังศรัทธาของแต่ละคน) ๗. จากนั้นก็ดำเนินพิธีทางศาสนา คู่บ่าวสาวกราบพระ พระสวดให้ศีลให้พร อาจมีการฟังเทศน์ฟังธรรมด้วย ๘. เสร็จแล้วคู่บ่าวสาวก็จะกราบไหว้ผู้ที่ไปร่วมงานทุกคน ซึ่งล้วนสมมุติว่าเป็นญาติมิตรทั้งสิ้น เมื่อกราบไหว้ผู้ใดผู้นั้นก็จะต้องมอบเงินให้เป็นของขวัญมากน้อยตามกำลังเช่นเดียวกัน ๙. นำเงินซึ่งเป็นของขวัญทั้งหมดมารวมกับเงินหัวขันหมาก เงินสินสอดถวายวัดหรือมอบไว้เพื่อการกุศลตามเจตนาของการจัดงานต่อไป ๑๐. เสร็จแล้วก็รับประทานอาหารร่วมกัน เป็นอันเสร็จพิธี ประเพณียกขันหมากปฐมในบางท้องถิ่นมีพิธีเรียงสาดเรียงหมอนด้วย โดยนำของต่าง ๆ มาวางไว้แล้วให้เจ้าบ่าวเจ้าสาวเสี่ยงทายเลือกของนั้น ตามประเพณีถือว่าเป็นการเสี่ยงเพื่อทายอุปนิสัย แต่ผู้ร่วมพิธีคนอื่น ๆ อาจอธิษฐานให้ผลจากการเสี่ยงทายนั้นเป็นนิมิตหมายบอกอุปนิสัยของคนที่ตนเองปรารถนาจะรู้ ของที่นำมาประกอบการเรียงสาดเรียงหมอนและคำทำนายกำหนดไว้ดังนี้คือ ดอกไม้ ทายว่า คู่สมรสจะสดชื่นอยู่ด้วยกันอย่างมีความสุข ธูปเทียน ทายว่า คู่สมรสเป็นคนใจบุญ โอบอ้อมอารี กรรไกร ทายว่า เป็นคนเรียบร้อย มีดโกน ทายว่า มีความฉลาดแหลมคม หินลับมีด ทายว่า เป็นคนที่จะต้องคอยตักเตือนจึงจะทำทุกสิ่งทุกอย่างได้ รวงข้าว ทายว่า ทำการทำงานดี อุดมสมบูรณ์ แหวน ทายว่า จะมีฐานร่ำรวย ประเพณียกขันหมากปฐม นับว่าเป็นงานบุญที่ส่งเสริมให้เกิดความสามัคคีขึ้นในท้องถิ่น ทำให้แต่ละคนสามารถเข้าร่วมงานบุญนี้ได้ตามกำลังความสามารถของตน ทั้งยังช่วยอนุรักษ์ประเพณีการแต่งงานของท้องถิ่นได้ส่วนหนึ่ง เปิดโอกาสให้คนต่างเพศต่างวัยและต่างถิ่นได้ใกล้ชิดสนิทสนมกัน และสนุกสนานร่วมกัน และยังเป็นทางที่จะจรรโลงศาสนาได้เป็นอย่างดี แต่ทว่าประเพณีนี้นับวันแต่จะหาดูได้ยาก

ที่มา ประเพณีขันหมากพระปฐม โดย ภูมิ จิระเดชวงศ์ www.nakhononline.com