๑. นครศรีธรรมราชสมัยสุโขทัย
ในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๑๘ นครศรีธรรมราชหรือตามพรลิงค์เป็นเมืองใหญ่ในคาบสมุทรมลายู มีแสนยานุภาพทางทหาร โดยเฉพาะอย่างยิ่งทัพเรือ สามารถยกทัพไปตีลังกาถึงสองครั้ง
นครศรีธรรมราชเป็นรัฐเอกราชที่มีความเป็นอิสระในตัวเองและมีความเจริญรุ่งเรืองในสมัยพ่อขุนศรีอินทราทิตย์แห่งอาณาจักรสุโขทัยนั้นนครศรีธรรมราชเป็นรัฐที่มีความมั่งคั่ง มั่นคง และมีแสนยานุภาพแผ่อำนาจไปทั่วแหลมมลายู และสามารถยกทัพไปรบได้ถึงประเทศลังกา และเป็นเมืองศูนย์กลางแห่งการเผยแผ่พระพุทธศาสนานิกายเถรวาท (ลัทธิลังกาวงศ์) ในขณะที่สุโขทัยยังคงอยู่ในสภาพที่เพิ่งจะเริ่มต้นขึ้น ซึ่งเห็นได้จากการสนับสนุนให้คนสร้างบ้านเป็นเมืองและยังมีการปกครองแบบพ่อปกครองลูก ตามความที่ปรากฏในหลักศิลาจารึกหลักที่ ๑ ของพ่อขุนรามคำแหง แสดงว่ายังเป็นเมืองที่เล็กอยู่และศิลาจารึกหลักเดียวกันนี้ (จารึกในราว พ.ศ. ๑๘๓๕) ยังได้กล่าวถึงเมืองนครศรีธรรมราช มีข้อความตอนหนึ่งว่า (สังฆราชปราชญ์เรียนจบปิฎกไตร หลวกกว่าปู่ครูในเมืองนี้ ทุกคนลุกแต่ศรีธรรมราชมา...) ซึ่งแสดงให้เห็นว่านครศรีธรรมราชมีมาก่อนสุโขทัยเป็นเวลาช้านาน และมีความเจริญรุ่งเรืองทางวิชาการ โดยเฉพาะด้านพระพุทธศาสนาและวรรณกรรม และเพื่อเป็นการยกย่องและแสดงความน่าเชื่อถือต่อภูมิปัญญาของชาวนครศรีธรรมราช พ่อขุนรามคำแหงถึงกับระบุไว้อย่างชัดเจนในศิลาจารึกดังกล่าวแล้ว
สรุปได้ว่าในช่วงตั้งแต่หลังพุทธศตวรรษที่ ๑๘ เป็นต้นมา ในสมัยสุโขทัยรุ่งเรืองขึ้นมานั้น นครศรีธรรมราชมีสถานะเป็นดินแดนอิสระที่สำคัญ ของคาบสมุทรมลายู มีบทบาทสำคัญเรื่อง การเผยแผ่พระพุทธศาสนา และการประดิษฐ์อักษรของสุโขทัย โดยอาศัยนักปราชญ์จากนครศรีธรรมราชเป็นผู้ดำเนินการ
สมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ (พระเจ้าอู่ทอง) ขึ้นครองราชย์เมื่อ พ.ศ. ๑๘๘๗ ที่กรุงอโยธยา ครั้น พ.ศ. ๑๘๙๒ ได้ทรงย้ายราชธานีไปอยู่ริมหนองโสน และทรงเปลี่ยนนามว่า “กรุงศรีอยุธยา” ได้เสด็จขึ้นครองราชย์เป็นปฐมกษัตริย์เมื่อ วันที่ ๔ มีนาคม พ.ศ. ๑๘๙๓ ในรัชสมัยของสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ นี้ นครศรีธรรมราชอยู่ในฐานะเป็นเมืองพระยามหานครขึ้นตรงกับอยุธยาต้องส่งต้นไม้เงินต้นไม้ทอง เครื่องราชบรรณาการ แก่อยุธยาตามกำหนดทุกปี และยังคงมีหน้าที่บังคับบัญชาหัวเมืองปักษ์ใต้ทั้งปวง ตามที่กฎในบัญชีเมือง ๑๒ นักษัตร ทุกประการ
ครั้นถึงรัชสมัยของสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ได้ทรงปฏิรูปการปกครองบ้านเมืองรวมศูนย์อำนาจ มาอยู่ที่พระมหากษัตริย์ ทรงกำหนดระบบศักดินามาใช้ในการบริหาร
ราชการแผ่นดิน และกำหนดให้มีหน่วยงานหลักในการบริหารประเทศแบ่งเป็น ๔ ฝ่าย เรียกว่า จตุสดมภ์ คือ เวียง วัง คลัง นา และได้ทรงตรากฎหมายต่าง ๆ เพื่อใช้ในการบริหารราชการแผ่นดินเพิ่มเติมจากของเก่าที่มีมาก่อนแล้ว ที่สำคัญ เช่น กฎหมายศักดินาข้าราชการฝ่ายพลเรือนทหารและข้าราชการหัวเมือง กฎหมายอาญาหลวง (เพิ่มเติม) กฎหมายลักษณะกบฏศึกและกฎมณเฑียรบาล เป็นต้น
ในส่วนของนครศรีธรรมราชได้เปลี่ยนฐานะจากเมืองพระยามหานครเป็นหัวเมืองชั้นเอก ในปี พ.ศ. ๑๙๙๘ เจ้าเมืองได้รับบรรดาศักดิ์เป็นเจ้าพระยาศรีธรรมราช ถือศักดินา ๑๐,๐๐๐ และดำรงฐานะเช่นนี้มาตลอดสมัยอยุธยา
อนึ่งในครั้งนั้นได้ทรงกำหนดให้มีหัวเมืองชั้นเอก ๓ เมือง คือ เมืองพิษณุโลก เมืองนครราชสีมาและเมืองนครศรีธรรมราช เพื่อเป็นหัวเมืองหลักในการควบคุมดูแลหัวเมืองชั้นนอกและหัวเมืองประเทศราชของอยุธยา
ด้วยเหตุนี้ตั้งแต่รัชสมัยของสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถเป็นต้นมา เมืองนครศรีธรรมราช จึงได้เข้าร่วมเป็นส่วนหนึ่งของราชอาณาจักรอยุธยาอย่างแน่นแฟ้นยิ่งกว่าแต่ก่อน ทางเมืองหลวงสามารถเข้าไปควบคุมดูแลการปกครองของนครศรีธรรมราชได้อย่างใกล้ชิด เพราะนอกจากทางเมืองหลวงจะเป็นผู้แต่งตั้งเจ้าเมืองออกไปปกครองโดยตรงแล้วยังเป็นฝ่ายกำหนดและแต่งตั้งข้าราชการตำแหน่งสำคัญ ๆ ในเมืองนครศรีธรรมราชอีกด้วย เช่น ตำแหน่ง “ยกกระบัตร” ซึ่งจะแต่งตั้งจากผู้มีความดีความชอบและความจงรักภักดีต่อพระเจ้าอยู่หัว ออกไปควบคุมการบริหารงานในหัวเมืองของเจ้าเมืองอีกด้วย
อย่างไรก็ตาม ถึงแม้ว่าทางเมืองหลวงส่งคนออกไปปกครองเมืองนครศรีธรรมราชโดยตรงแล้ว แต่ถ้าเมื่อใดทางเมืองหลวงเกิดการแย่งราชสมบัติกันจนบ้านเมืองระส่ำระส่าย และอ่อนกำลังลงหรือมีการเปลี่ยนแปลงราชวงศ์ที่ขึ้นครองราชย์ โดยมิได้เป็นไปตามขนบธรรมเนียมประเพณีแล้ว เจ้าเมืองนครศรีธรรมราชก็มักจะแข็งเมืองต่อทางเมืองหลวง ไม่ยอมส่งต้นไม้เงิน ต้นไม้ทอง เครื่องราชบรรณาการตามประเพณีที่เคยส่ง เช่น ในสมัยพระเจ้าปราสาททองและสมัยพระเพทราชา เป็นต้น โดยในสมัยพระเจ้าปราสาททอง (ครองราชย์ ปี พ.ศ. ๒๑๗๓ - ๒๑๙๘) นับเป็นครั้งแรกที่นครศรีธรรมราชเป็นกบฏ โดยมีสาเหตุมาจากความแตกแยกของข้าราชการในอยุธยาและมีการผลัดเปลี่ยนกษัตริย์ในปี พ.ศ. ๒๑๗๒ ซึ่งตรงกับสมัยพระอาทิตยวงศ์
เหตุการณ์ในครั้งนั้นเริ่มต้นจากเจ้าพระยากลาโหมสุริยวงศ์ ซึ่งต้องการเป็นกษัตริย์ปกครองอยุธยา แทนพระอาทิตยวงศ์ ได้วางแผนกำจัดออกญาเสนาภิมุข (ยามาดา) เจ้ากรมอาสาญี่ปุ่น ผู้มีอำนาจในอยุธยาอย่างมาก ในเวลานั้นให้ออกไปเสียจากอยุธยา เพื่อที่จะได้ไม่ขัดขวางตนเองที่จะปราบดาภิเษกขึ้นเป็นกษัตริย์ โดยส่งให้ออกญาเสนาภิมุขมาปราบกบฏที่ปัตตานีแต่เสียทีถูกอาวุธบาดเจ็บสาหัส กลับมารักษาตัวที่เมืองนครศรีธรรมราช จนเกือบหาย ถูกพระยามะริดซึ่งช่วยราชการอยู่ที่เมืองนครศรีธรรมราช ได้ใช้ผ้าพันแผลอาบยาพิษพันแผลให้จนถึงแก่กรรมเพราะยาพิษใน พ.ศ. ๒๑๗๓
เมื่อออกญาเสนาภิมุขเสียชีวิตแล้วนครศรีธรรมราชก็ตั้งตนเป็นอิสระไม่ขึ้นกับอยุธยาอีกเพราะไม่เห็นด้วย กับการปราบดาภิเษกของเจ้าพระยากลาโหมสุริยวงศ์ ที่ขึ้นเป็น กษัตริย์ทรงพระนามว่า พระเจ้าปราสาททอง อยุธยาจึงได้ส่งกองทัพมาปราบปราม โดยมีออกพระศักดาพลฤทธิ์และออกญาท้ายน้ำเป็นแม่ทัพและสามารถตีนครศรีธรรมราชได้สำเร็จ
หลังจากกู้อิสรภาพอยุธยาจากพม่าได้แล้ว สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชทรงตั้งกรุงธนบุรีเป็นราชธานีแล้วปราบชุมนุมต่าง ๆ ครั้นใน พ.ศ. ๒๓๑๒ โปรดให้ เจ้าพระยาจักรี(หมุด) พระยาอภัยรณฤทธิ์ พระยายมราช และพระยาเพชรบุรี ยกทัพบกเป็นทัพหน้าไปปราบชุมนุมเจ้านครแต่ทำการไม่สำเร็จ เพราะขัดแย้งกัน สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชจึงเสด็จยกทัพเรือไปตีเมืองนครศรีธรรมราชด้วยพระองค์เอง อีกทางหนึ่งเมื่อกองทัพเมืองหลวงเข้าตีค่ายท่าหมาก ที่คลองปากนคร และที่คลองศาลาสี่หน้า (บ้านปากพญา) แตก เจ้านครศรีธรรมราช (หนู) จึงทิ้งเมืองอพยพครอบครัวลงไป ณ เมืองสงขลา ให้หลวงสงขลา (วิเถียน) พาไปพักพิงที่เมืองเทพา เมืองปัตตานี สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชโปรดให้เจ้าพระยาจักรีและพระยาพิชัยราชา ยกกองทัพเรือติดตามไปปัตตานี มีหนังสือขอให้ยอมส่งตัวเจ้านครศรีธรรมราช (หนู) คืน เจ้าเมืองปัตตานียอมส่งตัวเจ้านครศรีธรรมราช (หนู) มาถวายสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชโดยดี ครั้นได้เมืองนครศรีธรรมราชเรียบร้อยแล้วทรงแต่งตั้งพระเจ้าหลานเธอเจ้านราสุริยวงศ์ครองเมืองนครศรีธรรมราชตั้งแต่ พ.ศ. ๒๓๑๒ จนถึงแก่พิราลัย ใน พ.ศ. ๒๓๑๙ แล้วทรงแต่งตั้งเจ้านครศรีธรรมราช (หนู) ให้กลับไปปกครองเมืองนครครีธรรมราชอีกครั้ง โดยพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นพระเจ้านครศรีธรรมราช (หนู) เจ้าขัณฑสีมา ให้มีเกียรติเสมอเจ้าประเทศราช มีอำนาจแต่งตั้งขุนนาง ตามระบบจตุสดมภ์ได้เช่นเดียวกับราชธานี
ในสมัยกรุงธนบุรีการจัดการปกครองยังคงใช้ระบบจตุสดมภ์ เช่นเดียวกับสมัยอยุธยา รวมทั้งการใช้กฎหมายต่าง ๆ ก็นำแบบอย่างมาจากสมัยอยุธยาแทบทั้งสิ้น เว้นแต่ที่เมือง นครศรีธรรมราช มีความแตกต่างกันตรงที่สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงยกฐานะเมืองนครศรีธรรมราชที่เป็นเมืองเจ้าพระยามหานครอยู่ก่อน (หัวเมืองชั้นนอก) ขึ้นเป็นเมืองประเทศราช ทรงยกย่องเมืองนครศรีธรรมราชให้มีเกียรติยศเสมอเจ้าประเทศราช ตั้งพระยาอัครมหาเสนาและจตุสดมภ์สำหรับเมืองนครศรีธรรมราช เจ้าเมืองได้รับพระสุพรรณบัฏเป็นพระเจ้านครศรีธรรมราช (หนู) เจ้าขัณฑสีมา แต่เจ้าเมืองนครศรีธรรมราชที่ดำรงฐานะเป็นเจ้าประเทศราชในสมัยกรุงธนบุรีมีเพียง ๒ องค์ คือ พระเจ้าหลานเธอเจ้านราสุริยวงศ์เป็นเจ้าเมืองนครศรีธรรมราช ระหว่าง พ.ศ. ๒๓๑๒ - ๒๓๑๙ และพระเจ้านครศรีธรรมราช (หนู) ระหว่าง พ.ศ. ๒๓๑๙ - ๒๓๒๗
ความสัมพันธ์ระหว่างเมืองนครศรีธรรมราชกับกรุงธนบุรีนับว่ามีความสัมพันธ์กันแน่นแฟ้นมากโดยเฉพาะความสัมพันธ์ส่วนตัวระหว่างเจ้าเมืองกับสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี ทั้งนี้เพราะเจ้านราสุริยวงศ์ มีฐานะเป็นพระเจ้าหลานเธอและพระเจ้านครศรีธรรมราช (หนู) ก็มีฐานะเป็นพระสัสสุระ (พ่อตา) ของพระเจ้ากรุงธนบุรีด้วย
เมืองนครครีธรรมราชมีประวัติศาสตร์ความเจริญและศักดิ์ศรีที่ยิ่งใหญ่มาแล้ว ตั้งแต่สมัยอาณาจักรตามพรลิงค์ สุโขทัย และเป็นเมืองเจ้าพระยามหานคร หรือเมืองชั้นเอกมา แต่สมัยอยุธยาและเป็นศูนย์กลางของหัวเมืองปักษ์ใต้ตลอดมาทุกสมัย
ฐานที่ตั้งของเมืองนครศรีธรรมราช เหมาะสมในแง่ยุทธศาสตร์สมัยกรุงธนบุรี เพราะเป็นเมืองใหญ่ค่อนลงมาทางใต้ ไกลจากเมืองหลวงพอสมควร แต่ในยามเกิดศึกสงครามก็ ไม่เกินกำลังหรือเวลาที่จะเดินทัพ มาสมทบกับเมืองหลวงได้ทั้งทางบกและทางเรือ ประกอบกับเมืองนครศรีธรรมราช ตั้งอยู่นอกเส้นทางการเดินทัพโดยปกติของข้าศึก ที่มุ่งมาประชิดเมืองหลวง จึงไม่ค่อยถูกย่ำยีหรือยับเยินเพราะสงคราม เหมาะกับการเป็น ชุมกำลังพลกับคลังสรรพาวุธและเสบียงอาหาร เพื่อเสริมกำลังกับทางเมืองหลวงได้เป็นอย่างดี
นอกจากนั้นเมืองนครศรีธรรมราชยังมีเมืองบริวารตั้งแต่ชุมพรลงไปจนถึงเมืองปัตตานี ไทรบุรี กลันตัน ตรังกานู ซึ่งบริบูรณ์ด้วยทรัพยากรธรรมชาติ กำลังทางเศรษฐกิจและ กำลังคน นครศรีธรรมราชเป็นเมืองท่าค้าขายสำคัญกับต่างประเทศ ช่วยให้สามารถจัดซื้ออาวุธยุทธภัณฑ์ ได้สะดวกกว่าเมืองหลวงและเมืองอื่นที่อยู่ห่างเส้นทางค้าขายกับต่างประเทศ โดยเฉพาะในยามศึกสงคราม
ด้วยเหตุผลดังกล่าว จึงอาจสรุปได้ว่าการที่สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงยกฐาน เมืองนครศรีธรรมราชขึ้นเป็นเมืองประเทศราชนั้นเป็นด้วยเหตุผลทางยุทธศาสตร์มากกว่าการยกย่องบุคคลเป็นการส่วนพระองค์
